براساس بعضى روایت ها که از ائمه معصومان علیهم السلام در ذیل آیه «و لا یبدین زینتهن الاّ ما ظهر منها»1 نقل شده است: «ما ظهر منها» در آیه به وجه و کفّین تفسیر شده است.2
بر همین اساس، بیش تر فقیهان شیعه گفته اند پوشاندن صورت و دو دست تا مچ
براى زنان واجب نیست. البته همه فقها، که به عدم پوشش صورت و دست ها
معتقدند، اگر در موارد خاصى با توجه به وجود قراین و شواهد، باز بودن چهره و
دست ها باعث وقوع در مفسده جنسى و آسیب زایى باشد، پوشاندن چهره و دست ها
را لازم مى دانند.3 به نظر مى
رسد این مورد براى رعایت مصلحت تسهیل است. به تعبیر دیگر، مباح بودن آشکار
کردن صورت و کفین، از نوع اقتضایى است؛ یعنى اگر رعایت مصلحت تسهیل از سوى
شارع نبود، در همین موارد استثنا شده نیز اقتضا و زمینه وجوب پوشش وجود
داشت.4 چون معمولا چهره بانوان زیباتر است و بیش تر باعث جلب توجه و دل ربایى نامحرم مى گردد.
پرسشى
که این جا شایسته طرح است، این است که آیا در متون اسلامى مثل قرآن و
حدیث، نوع خاصى از پوشش که باعث پوشیدگى بیش تر زنان در مقابل نامحرم مى
گردد، توصیه شده است یا نه؟
در آیات قرآنى؛ به زنان توصیه شده است از دو نوع پوشش ویژه به نام «خمار» و «جلباب» در مقابل نامحرم استفاده کنند.
«و لیضربن بخمرهنّ على جیوبهنّ؛ و باید سینه و برودوش خود را به مقنعه بپوشانند (نور: 31).
یا
أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ ِلأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ
الْمُؤمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ ذلِکَ أَدْنى
أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤذَیْنَ وَ کانَ اللّهُ غَفُورًا رَحیمًا. (احزاب: 59).
اى
پیغمبر! به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو که خویشتن را به چادر فرو
پوشند که این کار براى این که آن ها به عفت و آزادگى شناخته شوند تا از
تعرض و جسارت هوس رانان آزار نکشند، بر آنان بسیار بهتر است و خدا در حق
خلق آمرزنده و مهربان است.
از آخر آیه دوم، رابطه بین حجاب و
پوشش و مصونیت بیشتر و عدم آزار از سوى افراد لا ابالى به خوبى فهمیده مى
شود. در شأن نزول آیه 59 سوره احزاب این گونه نقل شده است.
فانّه
کان سَبُب نُزولِها أن النِّساءَ کُنَّ یَخُرجْنَ إلى الْمسجدِ و یُصلینَ
خَلْفَ رسولِ اللّه صلى الله علیه و آله و إذا کانَ بِاللَّیلِ خَرَجْنَ
إلى صَلاةِ الْمغربِ وَ الْعشاءِ الآخِرة و الغَداةِ یَقعُدُ الشُّبانُ
لَهنَّ فى طریقِهن فَیُوذونَهُنَّ و یَتعَّرضُون لَهُنَّ فَأنزل اللّهُ.5سبب
نزول آیه شریفه این بوده که زنان براى رفتن به مسجد از منزل خارج مى شدند و
پشت سر رسول خدا صلى الله علیه و آلهنماز جماعت مى خواندند. هنگامى که
زنان براى نماز مغرب، و عشا و صبح براى رفتن به مسجد از منزل خارج مى شدند،
جوانان لا ابالى سر راه آن ها مى نشستند و متعرض آن ها مى شدند. آن ها را
اذیت مى کردند. پس خدا این آیه را در همین رابطه نازل کرد.
بر
اساس تحقیق انجام گرفته خمار به معناى مقنعه و پوشش مخصوص سر، و جلباب به
معناى چادر پوشش گسترده اى که روى لباس هاى دیگر مى پوشند و تمام بدن را مى
پوشاند.6 فاطمه زهرا علیهاالسلام هنگام رفتن به مسجد براى دفاع از قضیه فدک نیز از همین پوشش هاى قرآنى خمار و جلباب استفاده کرده اند.7
برخى
شواهد تاریخى نیز مؤید این مطلب است که رنگ خمار (مقنعه) و رنگ جلبابى
(چادرى) که در عصر نزول آیه استفاده مى شده، همانند بسیارى از مقنعه ها و
چادرهاى رایج فعلى، مشکى بوده است. این قراین تاریخى با رجوع به ریشه لغوى
خمار و جلباب در کتاب هاى لغوى معتبر بیش تر تأیید مى گردد.8
افزون
بر این، در کلمات دانشمندان اسلامى و روان شناسى شواهدى وجود دارد که
تأیید کننده تأمین حجاب و پوشش بیش تر زنان توسط حجاب هاى رنگ مشکى است.
براى مثال، فقیه برجسته شیعه، صاحب جواهر در ذیل برخى روایات مربوط به
کراهت استفاده از لباس هاى مشکى، این گونه نقل کرده است که براساس دیدگاه
هاى فقیهان شیعه، کراهت پوشش مشکى مختص مردان است؛ زیرا شارع مقدس، پوشش
غلیظ تر و بیش ترى براى زنان هنگام مواجهه با نامحرم قرار داده است و رنگ
مشکى در مقایسه با رنگ هاى دیگر، به نحو بهترى پوشش بیش تر را تأمین مى
کند.9
روان شناسى رنگ ها نیز مى گوید سیاه به معناى «نه» بوده و نقطه مقابل «بله» یعنى رنگ سفید است.10
زنى که در بیرون منزل و در مقابل نامحرم از حجاب مشکى استفاده مى کند، در
واقع مى خواهد به او «نه» بگوید و زنى که لباس سفید مى پوشد، راه نگاه ها
را به سوى خود باز مى گذارد و آن فردى که لباس هاى رنگارنگ و جذاب مى پوشد،
خواسته یا ناخواسته خود را در مقابل نگاه هاى هرزه و آلوده قرار مى دهد.11افزون
بر این، رنگ مشکى بر عکس رنگ سفید، رنگى است صامت و غیر فعّال و نه تنها
بیننده را تحریک و به فعالیت عمومى روانى و جسمانى وادار نمى کند، بلکه از
فعالیت طبیعى و عادى او نیز کاسته یا آن را متعادل مى سازد.
رنگ مشکى،
اثر تخفیف تحریک روحى داشته و رنگى غیر محرک است و واکنش روانى مهمى در
بیننده ایجاد نمى کند. ازاین رو، یکى از بهترین وسایل تخفیف واکنش هاى
روانى است نه تنها وسیله جلب توجه دیگران نمى شود، بلکه کمک به انصراف و
عدم توجه نیز مى کند.12
چنین ویژگى هایى در رنگ مشکى حجاب بانوان در مقابل نامحرم، با فلسفه و
حکمت حجاب که همان پوشیدگى بدن در مقابل نامحرم و عدم تحریک جنسى اوست،
بسیار سازگار مى نماید.
البته در مقابل قراین و شواهد بالا، بعضى با ژست
به ظاهر علمى این گونه شبهه افکنى کرده اند که استفاده از رنگ مشکى، ممکن
است به بیمارى هاى جسمى و روانى بینجامد، این گونه شبهات هیچ اصل و اساس
علمى ندارد و پاسخ آن پیش از این داده شده است.13
1 . نور: 31.
2
. الفروع من الکافى، ج 5، ص 521، باب ما یحل النظر الیه من المرأة. البته
درباره معناى آیه، احتمالات و دیدگاه هاى دیگرى نیز مطرح شده که بحث مفصل
درباره آن ها فرصت دیگرى مى طلبد.
3 . نک: سید محسن محمودى، مسائل جدید از دیدگاه علما و مراجع تقلید، ج 2، ص 81.
4 . براى آگاهى بیش تر، نک: استاد مطهرى، مسئله حجاب، صص 209 ـ 210.
5 . تفسیر قمى، ج 2، ص 196، ذیل آیه جلباب.
6 . به کتاب حجاب شناسى چالش ها و کاوش هاى جدید، از نگارنده مراجعه گردد.
7
. لما اجمع ابوبکرو عمر على منع فاطمه علیهاالسلام فدکا و بلغها ذلک لاثت
خمارها على رأسها و اشتملت بجلبابها، طبرسى، الاحتجاج، ج 1، ص 97 ـ 98.
8
. برخى از قرائن تاریخى و لغوى در مورد معنا و رنگ جلباب قرآنى را نگارنده
در کتاب حجاب شناسى، چالش ها و کاوش هاى جدید و همچنین مقاله اى با عنوان
«نقد ادله مخالفین چادر مشکى» مطرح نموده است. مقاله مذکور در پاسخ شبهات
مخالفان چادر مشکى در تاریخ 3 و 4 بهمن 79 در روزنامه جمهورى اسلامى چاپ
شده است که علاقه مندان مى توانند براى آگاهى بیش تر به آن مراجعه کنند.
9 . محمد حسن نجفى، جواهر الکلام فى شرح شرایع الاسلام، ج 8، ص 235.
10 . ماکس لوشر، روانشناسى رنگ ها، ترجمه ویدابى زاده.
11 . حجت اللّه رحمانى، «اعجاز رنگ سیاه، چرا چادر مشکى»، نشریه فیضیه، 7 آذر 1379، ص 3.
12 . دکتر احمد اردوبارى، آیین بهزیستى اسلام، ج 2، خود آرایى، رنگ پوشاک، صص 97 ـ 146.
13 . براى آگاهى بیش تر نک: حسین مهدى زاده، «نقد ادله مخالفین چادر مشکى»، روزنامه جمهورى اسلامى، 3 و 4 بهمن 1379.